Os fíos que a arqueoloxía puxo nas mans de Sir Arthur Evans están necesariamente enredados, esvaídos e rotos; aínda así a súa aprendizaxe e intuición permitíronlle tecelos nun todo coherente que é case historia".
Robert Carr
186. "Case", di Robert Carr na cita que abre esta nota. Nas viaxes ao patrimonio cultural sempre se mesturan dous tempos como mínimo. Por exemplo na cidade occitana de Carcassone, que non se comprende sen toda a restauración levada a cabo por Violet le Duc no século XIX. Que queren ver os visitantes: unha cidade medieval moi ben preservada ou unha cidade medieval como debera ser na súa imaxinación? Pasa algo parecido en Knossos, o máis grande dos pazos minoicos da illa de Creta. O sitio arqueolóxico queda moi pretiño da capital insular, Heraclión, e debe ser o lugar máis visitado de Creta, aínda que da estensa cidade minoica, grega e romana só se visita o reducido –pero maxestoso– pazo das lendas. Non tardas en te decatar de que non só camiñas por un complexo de hai 3.500 anos; o teu paseo transita polo encéfalo dun británico do século XIX: sir Arthur Evans. Evans quería identificar en Knossos o pazo do rei Minos, unha das figuras fundacionais da mitoloxía grega. Así que interpretou a complexa estrutura de centos de estancias de Knossos coma se escavara o palacio de Buckingham, e identificou estancias e escaleiras como se nelas vivira a familia da raíña Victoria. Desde o punto de vista científico, hoxe a realidade é outra –despois explico cal– pero dá lugar a un certo paradoxo. Mentres os paneis interpretativos dan conta honesta da dobre lectura de Knossos –a entusiasta de Evans e a máis cauta dos expertos actuais–, os guías túristicos non dubidan en transmitir os seus clientes só a monárquica visión de Evans.
Os turistas móvense, entón, por unha capa ilusoria e non tanto polo xacemento real, e fotografían non o xacemento real, senón as estancias de formigón reconstruídas ou imaxinadas por Evans, quen as decorou con réplicas dos famosos e gráciles frescos minoicos. Isto tamén ten o seu aquel. Aínda que as evidencias dunha estensa decoración mural son claras, os fragmentos localizados rara vez exceden o tamaño dun puño. Todo o demais é creatividade moderna. Os irmáns Gilliéron produciron imaxes icónicas de sacerdotisas, bailarinas, saltadores de touros, príncipes con flores de lis ou golfiños. Non hai máis que se achegar ás obras no museo de Heraclión para ver que os frescos de Creta están como feitos coma cunha ferramenta de intelixencia artificial de principios do século XX: os fragmentos orixinais case nunca chegan ao 10% total do cadro. Agora entendes tamén unha sensibilidade na que recoñeces o art-décó, o modernismo ou o orientalismo desa época: parecen modernos porque son modernos. Por iso chegan a nós con esa forza: son magníficos e engaiolantes. Fai perder todo isto autenticidade ou relevancia a Knossos? En absoluto, todo o contrario. Knossos combina a abraiante descuberta da cultura minoica cos soños, imaxinarios e esperanzas cos que nos séculos XIX e XX construímos o pasado de Europa.
"A historia da arqueoloxía cretense da Idade do Bronce é unha radiografía dos paradigmas que existiron nas ciencias sociais durante todo o século XX".
Jorge Cano
187. Dito isto, a un amador da arqueoloxía, e mesmo da arqueoloxía galega, Creta, a cultura minoica e a súa distancia cronolóxica fanche estoupar a cabeza. Esa cultura comeza a suceder no 2700 a.C. Os primeiros pazos constrúense a partir do ano 2000 a.C. e a súa segunda gran fase edifícase ao redor do 1500 a.C. Eses edificios son algo extraordinario: non hai nada similar en Europa e eu diría que tampouco en Exipto. De aí –e niso Evans se cadra non estaba desencamiñado– podería vir o mito do labirinto: edificios enormes e inusitados no Exeo e no continente, dunhas capacidades nas que o mito do tecnólogo Dédalo, unha das figuras máis fascinantes da mitoloxía, encaixan ben. A cultura minoica colapsa ao redor do 1350 a.C., dunha única vez, aínda que as causas son aínda obxecto de debate. Ese colapso repentino permitiu os arqueólogos acceder a inmensas coleccións de obxectos dunha sofisticación e elegancia marabillosas. Pero tamén a tramas urbanas, coma no abraiante poboado de Gournia, con rúas, estruturas urbanas e o seu pequeno pazo.
Para facernos unha idea: esta civilización colapsa cando en Galicia se comezan a construír as rodas da Idade do Bronce –antes chamadas henges–, das que hoxe debatimos a súa función, ben como pequenas aldeas da Idade do Bronce, ben como espazos rituais e funerarios. As nosas rodas supoñen a primeira –aínda que modesta– monumentalización do territorio galego trala construción das mámoas do Neolítico e non teñen nada que ver na súa escala e complexidade con isto. O interesante é que mesmo nesa enorme distancia tecnolóxica e cultural aparecen conexións. Aínda teño viva no corpo a emoción que sentín cando me atopei no museo de Heraclión un sartego que tiña pintado un barco comercial minoico, idéntico ao famoso petróglifo da Laxe dos Cebros (Oia). Coñecía as investigacións que postulan esta conexión, pero non me lembraba delas nese momento. A sorpresa de que dous estremos do mundo se conectaran na miña cabeza foi algo único.
"O efecto Versalles describe o impacto dunha cultura dominante nos pobos próximos en ausencia de conquista, dominación económica ou migración masiva, tomando como exemplo a Francia de Luís XIV e o pazo de Versalles"
Malcom H. Wiener
188. Visitar unha sofisticada cultura de hai 3.500 anos supón un exercicio intelectual desafiante, porque podemos sufrir a mesma circunstancia de Evans: tentar forzala a encaixar nos modelos sociais que coñecemos. Tres mil cincocentos anos son moitos anos: hai unha distancia enorme en todos os aspectos. Vese cando se visitan os museos cretenses. As salas tentan clasificar a cultura minoica por temáticas: relixión, comercio, vida cotiá, morte, luxo, etc. A miña impresión era que a distribución das marabillosas pezas polas salas era arbitraria; podían estar nunha ou noutra porque as divisións entre o funcional e o sagrado, entre o votivo e o cotián, entre o masculino e o feminino, entre a vida e a morte, a economía ou a relixión, o público e o privado é un artificio co que forzamos ese pasado.
Iso mesmo sucede cos pazos minoicos: a arqueoloxía de finais do XIX e das primeiras décadas do XX xira ao redor de dúas ideas: relixión e xerarquía. Pero nos últimos anos, detalladas análises espaciais da planta dos pazos revelaron que eses edificios non teñen que ver con monarcas, e mesmo está en dúbida chamarlle pazos. Están estruturados ao redor de descomunais patios centrais interpretados pola arqueoloxía actual como un énfase arquitectónico no colectivo e no comunitario: lugares de grandes cerimonias, xantares colectivos, un espazo máis horizontal. Vemos máis unha rede que unha pirámide. Hai algo tamén intrigante desde unha óptica galega: todo ese luxo carece de protección, murallas. Son lugares abertos no espazo. Non concibimos poder sen exército ou agresión. Non concibimos riqueza sen desigualdade social. Malcom Wiener empregou hai xa máis tres décadas a idea do efecto Versalles para tentar comprender a inusual expansión da cultura minoica sen aparentementes indicios de violencia ou sometemento.
Tempo despois, no periodo arcaico da cultura helénica, na primeira Idade do Ferro, Creta era coñecida como a illa das cen cidades. Platón falaba da rechamante característica de que todas elas eran independentes pero compartían leis e, en certo xeito, constitución. Platón consideraba que o secreto do fenómeno era a existencia dunha institución común a todas: a syssitia. É dicir, o banquete colectivo de todos os homes libres da cidade. Xa son sociedades con violencia. Cando visitas eses kastros –si, chámanlle así– dos séculos VIII ou VII, resgardados nos outeiros, aínda se distinguen fermosas ágoras e nelas sempre un edificio cun banco corrido no que se exercen as comidas da syssitia. O xantar como técnica para preservar unha certa igualdade. Pensei en que, no fondo, a cultura minoica non rematara de todo nas turbulencias do 1350 a.C. Continuara na illa a través das lendas de Zeus, Minos e Dédalo, e con grandes ágoras centrais nas que compartir un xantar. Sentei en todos aqueles comedores milenarios que visitei: cría escoitar como nacían alí as historias homéricas. Os xacementos cretenses percórrense –agás Knossos ou Festos– case en soedade. A arquitectura aínda preservada é quen de suxerirnos unha sociedade construída con fundamentos ben distintos aos nosos. E iso é unha auténtica viaxe.
