As hortas son como unha extensión das vivendas en calquera aldea do rural galego. Practicamente todas as familias teñen un anaco de terra aos pés da súa casa no que plantan hortalizas, patacas ou verduras, pero máis aló do autoconsumo hai produtores que viven deste tipo de cultivos, unha actividade con capacidade para xerar valor, riqueza e emprego pero rodeada de debilidades e ameazas. Quizais por iso o sector hortícola, a pesar de crecer, está a anos luz de desenvolver todo o seu potencial nunha comunidade onde as condicións climáticas e edafológicas xogan a favor. Tanto no terzo occidental como en vales abrigados do interior hai zonas especialmente propicias para sacar froito á terra.
E cada vez faise máis a xulgar polo crecemento da superficie que se sementa con este tipo de producións. En catro anos, de 2017 a 2021, a extensión dedicada a horta case se duplicou, ata rozar as 10.000 hectáreas. En 2020 houbo un descenso notable que puido deberse á pandemia pero, superado o peor do covid, o espazo cultivado aumentou con forza.
Con todo, trátase fundamentalmente de producións a moi pequena escala, explotacións pouco dimensionadas nas que a falta de profesionalización dos agricultores tamén pode ser un hándicap para chegar máis lonxe. O asociacionismo pode ser unha boa ferramenta para logralo, pero apenas hai exemplos máis aló de Horsal, a cooperativa do Salnés que pode ser un bo espello no que mirarse.
A favor da aposta pola horta como forma de gañarse a vida xoga o feito de que requira investimentos moi inferiores ás que esixe unha explotación láctea, por exemplo; tamén as novas tendencias de consumo, cun coidado cada vez maior da alimentación e o auxe do veganismo; ou o prestixio que teñen os produtos de orixe galega tanto no mercado autóctono como no nacional. Pero sacar adiante as producións e, sobre todo, colocalas nun mercado onde a competencia é cada vez maior non é fácil. E menos a prezos que cubran holgadamente os custos.
As pragas e enfermidades nos cultivos, por unha banda, e as normas cada vez máis estritas que deben cumprir os horticultores en materias como o uso de fertilizantes químicos —e que cargan ao sector máis burocracia—, por outro, son algúns dos lastres.
Outros dous grandes obstáculos ao crecemento do sector son a falta de man de obra e a dificultade para asegurar substitución xeracional.
DEBERES. Os principais puntos débiles e tamén as fortalezas están recollidos no Plan Estratéxico dá Horta 2023-2030 impulsado pola Xunta da man coa Fundación Juana de Veiga, que marca unha serie de obxectivos e as medidas a despregar para alcanzalos no medio e longo prazo.
Un dos retos é incrementar a superficie produtiva das explotacións e diversificar con cultivos novos e de diferentes tempadas. O que máis se sementa hoxe en día en Galicia son as patacas —ocupan máis da metade das hectáreas— e a familia dos grelos, nabos e nabizas, seguidos da chamada horta multiespecie.
O valor económico da produción hortícola galega en termos de prezos pagos ao agricultor foi de 666 millóns en 2019, o que supón en torno ao 8,5% sobre o total de España e sitúa á comunidade en cuarto lugar dentro dun ranking que lidera con absoluta claridade Andalucía (44,6%).
Outro dos deberes que pon a estratexia pasa por lograr unha maior diferenciación dos produtos da horta no mercado. Para logralo, expón estudar a creación dunha marca específica, Hortas de Galicia. Tamén perseguir o "uso indebido" do nome da comunidade na etiquetaxe de produtos con outra orixe. Outra das medidas pasa
Entre as accións polas que aposta a folla de ruta está, ademais, fomentar os canles curtas de comercialización co obxectivo de eliminar intermediarios.
Mellorar o funcionamento dos selos de calidade dos produtos hortícolas é outra materia. Existen diversas Indicacións Xeográficas Protexidas (IXP), como Pataca de Galicia, Faba de Lourenzá, Grelos de Galicia ou as que amparan a pementos como os de Herbón, pero o número de operadores adheridos, o de hectáreas en produción ou o valor económico dos cultivos son baixos.
Cristina Vázquez, produtora de Verduras Chelín: "Este sector non valórase nin se apoia ou suficiente"
Esta explotación familiar produce en invernadoiro e ao aire libre diversidade de cultivos: desde verzas, acelgas, espinacas e allos porros a tomate, calabacín, berenjena ou pemento italiano no verán. Fóra traballan unhas 3 ou 4 hectáreas e a cuberto dispoñen duns 10.000 metros cadrados. Están nunha aldea do concello coruñés de Arteixo e todo o que sementan cómprallo Gadis.
A voz da empresa é Cristina Vázquez, quen coincide en que a horta ten moito potencial en Galicia. "Hai un recurso natural que, se se traballa ben, dáche para vivir como calquera outra profesión", sinala. Con todo, cre que nin as administracións nin a sociedade dan "ou valor que realmente ten" a un sector que achega alimentos, "cada vez máis difíciles de producir", e no que hai agricultores "moi preparados". Bota en falta tamén máis apoio desde os gobernos e facilidades para que a actividade poida crecer.
Un reto que se topa con dous grandes hándicaps: os problemas para conseguir man de obra e para asegurar a substitución xeracional. "Estanos custando atopar moita xente para traballar cumprindo vos requisitos todos e ou que marca a lexislación", conta Cristina, que expón impulsar cursos específicos sobre horta. En canto á garantía de substitución para a continuidade das explotacións cando os seus titulares se retiren, veo "complicado".
Non axuda a achegar atractivo á actividade o feito de que as normas que impón Bruxelas ao agro para a protección do medio ambiente sexan cada vez máis estritas. Esta agricultora apunta especialmente ao endurecemento dos requisitos para o uso de fitosanitarios e á maior carga burocrática: "papeis e papeis para vos que ninguén mira", quéixase, mentres recorda que chegan produtos de terceiros países onde usan fitosanitarios non permitidos na Unión Europea.
Neste punto, apela á "concienciación" do consumidor para que priorice alimentos de aquí, consciente de que o prezo xoga un papel importante na elección tras a crise inflacionaria, esa que tamén elevou os custos de produción da horta. No seu caso, os cobren cos prezos que cobran, pero "as ganancias baixaron".
